GIÁO DỤC PHẨM CHẤT ĐẠO ĐỨC HỌC SINH THPT THEO CHƯƠNG TRÌNH GIÁO DỤC PHỔ THÔNG 2018

GIÁO DỤC PHẨM CHẤT ĐẠO ĐỨC HỌC SINH THPT THEO CHƯƠNG TRÌNH GIÁO DỤC PHỔ THÔNG 2018

ThS. Trần Thị Mai Hương

Giáo dục lòng yêu nước, niềm tự hào dân tộc

Tình yêu quê hương đất nước và niềm tự hào dân tộc là những giá trị tinh thần thiêng liêng, cao đẹp của dân tộc Việt Nam được hun đúc qua hàng ngàn năm lịch sử, trở thành nguồn động lực to lớn để mỗi người ý thức rõ hơn về trách nhiệm đối với quê hương.

Yêu nước là một truyền thống đạo đức cao quý của dân tộc Việt Nam, là nguồn cội của những giá trị đạo đức cao đẹp khác gắn bó trong mỗi người dân đất việt từ bao thế hệ như Chủ tịch Hồ Chí Minh đã từng khẳng định: “Dân ta có một lòng nồng nàn yêu nước. Đó là truyền thống quý báu của ta. Từ xưa đến nay, mỗi khi Tổ quốc bị xâm lăng, tinh thần ấy lại sôi nổi, nó kết thành một làn sóng vô cùng mạnh mẽ, to lớn, nó lướt qua mọi nguy hiểm, khó khăn, nó nhấn chìm tất cả lũ bán nước và cướp nước”. Có thể nói, lịch sử dân tộc Việt Nam là một bản anh hùng ca bất tận về tinh thần yêu nước, là nguồn sức mạnh diệu kỳ, to lớn giúp dân tộc ta vượt qua bao thăng trầm, đánh thắng kẻ thù xâm lược. Tự hào về những trang sử vẻ vang của dân tộc, chúng ta không thể quên câu nói bất hủ, đầy khí tiết của Bà Triệu Thị Trinh trong cuộc đấu tranh giành quyền độc lập tự chủ “Tôi muốn cưỡi cơn gió mạnh, đạp luồng sóng dữ, chém cá trường kình ở biển Đông, đánh đuổi quân Ngô, giành lại giang sơn, dựng nền độc lập, chứ quyết không chịu khom lưng làm tì thiếp cho người” hay những câu thơ hùng hồn trong bài thơ thần của Lý Thường Kiệt “Nam quốc sơn hà Nam đế cư” và tinh thần “thà hy si tất cả, chứ nhất định không chịu mất nước, nhất định không chịu làm nô lệ” trong Lời kêu gọi Toàn quốc kháng chiến của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Có thể nói, từ thời đại Hai Ba Trưng, Bà Triệu, Lý Thường Kiệt, Trần Hưng Đạo… đến thời đại Hồ Chí Minh, tinh thần yêu nước luôn thường trực trong trái tim, tình cảm mỗi người dân Việt Nam. Phát huy lòng yêu nước, niềm tự hào dân tộc chúng ta cần đẩy mạnh nhiệm vụ giáo dục lý tưởng, đạo đức, lối sống cho thế hệ trẻ nói chung và lứa tuổi học sinh nói riêng “Thế hệ trẻ ngày nay tiếp nối sự nghiệp của lớp người đi trước, đẩy mạnh công cuộc đổi mới, công nghiệp hóa, hiện đại hóa nước nhà để rửa nổi nhục nghèo khổ, mở ra một trang sử mới rạng rỡ cho non song Việt Nam quang vinh sánh vai với các dân tộc khác trên thế giới”. Giáo dục lòng yêu nước, niềm tự hào dân tộc cho học sinh là những cách thức, biện pháp thông qua tổ chức các hoạt động giáo dục dạy học, trải nghiệm, hướng nghiệp, sinh hoạt…giúp các em nhận thức sâu sắc về lòng yêu nước và niềm tự hào dân tộc, biết giữ gìn và phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc, biết phê phán đấu tranh với các hành vi sai trái đi ngược lại với lợi ích quốc gia dân tộc, biết nỗ lực vươn lên, cần cù, chăm chỉ, sáng tạo vì sự phát triển, tương lai của đất nước.

Giáo dục lòng nhân ái, yêu thương con người

Nếu tri thức là ngọn hải đăng soi sáng con đường thì lòng nhân ái, tình yêu thương là dòng chảy ấm áp nuôi dưỡng, sưởi ấm tâm hồn mỗi con người, kết nối con người với nhau, tạo nên một xã hội nhân văn, tốt đẹp. Lòng nhân ái trước hết bắt nguồn từ sự đồng cảm, thấu hiểu, sẻ chia với những những người xung quanh, từ khả năng đặt mình vào vị trí của người khác để cảm nhân niềm vui, nỗi buồn của họ. Bởi lẽ, niềm vui chia sẻ niềm vui được nhân đôi, nỗi buồn chia sẻ nỗi buồn vơi đi một nửa. Với dân tộc Việt Nam, lòng nhân ái, yêu thương con người đã trở thành một giá trị đạo đức cao đẹp với tinh thần “lá lành đùm lá rách”, “thương người như thể thương thân” và Chủ tịch Hồ Chí Minh là một biểu tượng sáng ngời “Một ngày đồng bào còn chịu khổ là một ngày tôi ăn không ngon, ngủ không yên”. Kế thừa và phát huy truyền thống tốt đẹp về lòng nhân ái, “gieo mầm yêu thương” trong tâm hồn mỗi em học sinh là một nhiệm vụ rất quan trọng giúp các em cân bằng giữa trí tuệ và nuôi dưỡng tâm hồn. Giáo dục lòng nhân ái cho học sinh thông qua những bài học về đạo đức, những câu chuyện cảm động về tình người, những tấm gương điển hình, những sự hy sinh thầm lặng… sẽ khơi gợi những rung cảm sâu sắc trong tâm hồn các em. Giáo dục thông qua những hoạt động xã hội quyên góp, ủng hộ, chăm sóc người có hoàn cảnh khó khăn hay những chuyến đi thực tế tạo cơ hội cho các em được trải nghiệm và thực hành về lòng nhân ái. Giáo dục lòng nhân ái, tình yêu thương con người là cả một quá trình vun đắp, nuôi dưỡng giúp các em trở thành những người có tâm hồn đẹp, giàu tình thương và tạo dựng một xã hội nhân văn, đoàn kết, nơi tình yêu thương được lan tỏa và kết nối.

Giáo dục tính trung thực, chăm chỉ

Trung thực là một khía cạnh của nhân cách đạo đức con người được hiểu với nghĩa tôn trọng sự thật, tôn trọng lẽ phải, tôn trọng chân lí. Người trung thực là người sống ngay thẳng, thật thà, đối xử với mọi người nhân hậu, không lừa dối và dám dũng cảm nhận lỗi khi mình phạm lỗi. Đối với học sinh, đức tính trung thực rất quan trọng, nâng cao phẩm giá và được mọi người tin yêu, kính trọng. Giáo dục tính trung thực cho học sinh là giáo dục tính ngay thẳng, không gian dối trong học tập, nói không với các hành vi quay cóp, chép bài bạn, gian lận trong thi cử; sẵn sàng đấu tranh bảo vệ lẽ phải, bảo vệ người tốt, việc tốt và tự giác tham gia và vận động người khác tham gia phát hiện, đấu tranh với các hành vi thiếu trung thực trong học tập, trong cuộc sống, các hành vi vi phạm chuẩn mực đạo đức và vi phạm pháp luật.

Chăm chỉ, chăm làm là một trong những phẩm chất quan trọng giúp con người đạt được thành công trong mọi lĩnh vực của cuộc sống. Đó là sự cần cù, chịu khó, nỗ lực để hoàn thành mục tiêu. Không phải ngẫu nhiên mà Bác Hồ nhắc đến đức tính “Cần” đầu tiên rồi mới đến “kiệm”, “liêm”, “chính”. Chữ “Cần” ở đây giống như mùa xuân trong bốn mùa và phương Đông trong bốn phương, đều hàm chứa sự khởi đầu, là điều kiện trước nhất cho những thành công. Bác cũng đã từng dạy rằng “đối với mình – phải siêng năng, không lười biếng, ai lười biếng không làm được việc”, phải cần cù, chăm chỉ, nỗ lực, rèn luyện, phấn đấu bền bỉ cùng với lòng nhiệt huyết và sự say mê, đó chính là chìa khóa vàng để chinh phục những thành công. Đối với học sinh, rèn luyện tính chăm chỉ, siêng năng, cần cù, sáng tạo, ý chí vươn lên trong học tập và cuộc sống để chuẩn bị hành trang tốt cho nghề nghiệp tương lai của bản thân.

Giáo dục ý thức trách nhiệm với bản thân, gia đình, với nhà trường và xã hội, với môi trường sống

Sống có trách nhiệm là một phẩm chất đạo đức cao đẹp, là kim chỉ nam và nền tảng cho sự trưởng thành của cá nhân và sự phát triển bền vững của gia đình, xã hội và môi trường sống. Trách nhiệm với bản thân trước hết thể hiện trong việc chăm sóc sức khỏe thể chất và sức khỏe tinh thần để tạo nên một cơ thể khỏe mạnh, một trí tuệ minh mẫn mới đủ năng lượng để vui chơi, học tập, lao động và cống hiến. Trách nhiệm với bản thân đó còn là không ngừng học hỏi, trau dồi kiến thức, rèn luyện kỹ năng, dũng cảm nhận lỗi và sửa lỗi để hoàn thiện mình. Giáo dục trách nhiệm với bản thân cho học sinh là một quá trình, làm cho các em tích cực, tự giác, nghiêm túc rèn luyện, tu dưỡng đạo đức bản thân, có ý thức trong sinh hoạt, học tập và sẵn sàng chịu trách nhiệm về những lời nói và hành động của bản thân.

Khi ý thức trách nhiệm với bản thân được định hình thì sẽ lan tỏa một cách tự nhiên đến trách nhiệm với gia đình – cái nôi yêu thương. Gia đình là tế bào của xã hội, sự êm ấm, hạnh phúc của mỗi gia đình sẽ góp phần tạo nên xã hội hạnh phúc. Trách nhiệm của bản thân với gia đình thể hiện qua sự hiếu thảo với ông bà, bố mẹ, sự đùm bọc, tình yêu thương, đoàn kết giữa anh chị em. Đó là sự chia sẻ, lắng nghe, thấu hiểu, tôn trọng lẫn nhau để cùng nhau xây dựng mái ấm gia đình, nơi mọi người luôn cảm thấy bình yên và trở thành điểm tựa vững chắc. Giáo dục ý thức trách nhiệm với gia đình là giáo dục cho các em ý thức làm tròn bổn phận trách nhiệm với người thân và gia đình, luôn quan tâm, giúp đỡ nhau.

Trường học được xem như là ngôi nhà thứ hai của mỗi người học sinh, nơi các em được học tập, được yêu thương, được nuôi dưỡng những ước mơ và chắp cánh cho những ước mơ, hoài bão được thực hiện, để trở thành những công dân có ích cho xã hội. Vì vậy, để hiện thực mục tiêu xây dựng trường học thân thiện, lành mạnh thì vai trò, trách nhiệm của học sinh rất quan trọng. Đó là việc các em tự giác chấp hành mọi nội quy của nhà trường, chủ động, tích cực tham gia vào các hoạt động làm đẹp cho trường, cho lớp, nỗ lực, chăm chỉ học tập, rèn luyện, nhận thức đúng đắn về xây dựng và bảo vệ môi trường giáo dục an toàn, lành mạnh, thân thiện, phòng chống bạo lực học đường, phát hiện và báo cáo kịp thời các hành vi lệch chuẩn, giữ gìn và bảo vệ tài sản của nhà trường, góp phần xây dựng bảo vệ và phát huy truyền thống của nhà trường.

Từ xưa đến nay, truyền thống “tôn sư trọng đạo” luôn được Đảng, Nhà nước và nhân dân ta coi trọng và phát huy trong mối quan hệ thầy – trò. Việc hiếu học và kính trọng người thầy là đạo lý cơ bản của người Việt Nam. Đó là sự tôn kính, tôn trọng thầy cô giáo – những người đã dạy dỗ, hướng dẫn và truyền đạt kiến thức cũng như đạo đức cho trò và coi trọng, gìn giữ, phát huy đạo lý, giá trị truyền thống mà thầy cô đã truyền dạy. Vì vậy, giáo dục cho học sinh về ý thức trách nhiệm đối với nhà trường trước hết là giáo dục về sự lễ phép, kính trọng người thầy, là sự biết ơn, tri ân người thầy, là sự nỗ lực chăm chỉ học tập, rèn luyện đạo đức và giữ gìn mối quan hệ tốt đẹp với thầy cô để xứng đáng với sự hi sinh thầm lặng của thầy cô giáo.

Bên cạnh đó, học sinh còn có mối quan hệ với bạn bè, những người bạn cùng lớp, cùng trường hoặc khác trường. Tình bạn là mối quan hệ đóng vai trò hết sức quan trọng ảnh hướng lớn đến sự phát triển và hoàn thiện nhân cách của học sinh. Để có một lớp học hạnh phúc, ngập tràn yêu thương thì cần lắm những tình bạn đẹp giữa học sinh với học sinh. Câu ca dao “Ra đường mà gặp bạn hiền/ Khác nào ăn quả đào tiên trên trời” khẳng định vai trò quan trọng của những người bạn hiền, bạn tốt biết quan tâm, giúp đỡ, chia sẻ, động viên, lắng nghe, đoàn kết và bảo vệ nhau. Đây cũng chính là nội dung cần giáo dục cho học sinh trong mối quan hệ bạn bè xây dựng tình bạn trong sáng, lành mạnh giúp các em nâng cao sức khỏe tinh thần, loại bỏ những lối suy nghĩ và hành vi tiêu cực, hướng tới sự phát triển toàn diện.

Giáo dục ý thức trách nhiệm cho học sinh đối với xã hội là làm cho các em biết quan tâm đến đời sống xã hội, chủ động và tích cực tham gia và vận động người khác cùng tham gia vào các hoạt động công ích, các hoạt động tuyên truyền phổ biến pháp luật. Qua đó, giúp các em đánh giá được hành vi chấp hành kỷ luật, pháp luật của bản thân và người khác, biết đấu tranh, phê bình các hành vi vô kỷ luật, các hành vi vi phạm pháp luật.

Con người không thể sống tách rời hoàn toàn môi trường tự nhiên. Con người cần tự nhiên để có thể sống và tồn tại. Môi trường tự nhiên cung cấp cho chúng ta không khí để hít thở, nước để uống, thực phẩm để ăn, nơi để chúng ta sinh sống và bảo vệ chúng ta khỏi những mối nguy hiểm. Vì vậy, cần phải giáo dục cho học sinh thái độ, trách nhiệm với môi trường sống, không có môi trường tự nhiên, chúng ta sẽ không thể tồn tại. Trước thực trạng về tài nguyên và môi trường như hiện nay, cần giáo duc học sinh hiểu rõ ý nghĩa của tiết kiệm tài nguyên thiên nhiên đối với sự phát triển bền vững, biết đấu tranh ngăn chặn các hành vi sử dụng bừa bãi, lãng phí vật dụng, tài nguyên. Giáo dục cho học sinh chủ động, tích cực tham gia và vận động người khác tham gia các hoạt động tuyên truyền, chăm sóc, bảo vệ thiên nhiên và ứng phó với biến đổi khí hậu và sự phát triển bền vững.

Tài liệu tham khảo

1. Bộ Giáo dục và đào tạo (2018), Chương trình Giáo dục phổ thông Chương trình tổng thể, Ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26/12/2018 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và đào tạo.
2. Bộ Giáo dục và đào tạo (2022), Sổ tay hướng dẫn giáo dục đạo đức, lối sống cho học sinh, Hà Nội.
3. Thủ tướng Chính phủ (2022), Quyết định số 311/QĐ-TTG về Phê duyệt chương trình “Giáo dục lý tưởng, cách mạng, đạo đức, lối sống văn hóa cho thanh niên, thiếu niên, nhi đồng giai đoạn 2022-2030”, ngày 05/3/2022.